UMA LISAN CO’U

Introdusaun
Uma lisan mak hanesan fatin sagradu ida ne’ebé ema
halibur hamutuk hodi adora avó matebian sira ne’ebé mate tiha ona iha tempu
pasadu nian. Uma lisan ne´e mós sagradu no úniku tebés, husi ita nia bei’ala
sira ne´ebé, husik hela no tau sasán lulik sira atu hasa’e sakfísiu. Tuir
Pires. J. (2012) afirma katak, “uma lisan mak fatin ne’ebé ema halibur hamutuk
atu hamulak no hasae sagrifísiu ba lulik ne’ebé bei-ala sira rai hela ba família
hosi uma lulik refere atu nune’e jerasaun bele hetan moris di’ak no ármonia”(p.34).
Bazea ba realidade ne’ebé iha Timor-leste, nu’udar nasaun
ne’ebe nakonu ho uma lisan ho kultura oi-oin ne’ebé uza hodi dezenvolve ema nia
vida tradisionál. Kultura nu’udar identidade ida ne’ebé hatudu liu husi ema ninia kultura rasik
liu-liu material ritúal ka símbolu kultura nian. Liu husi ida ne’e mós kultura/tradisaun
sidadaun Timor-leste tane aas hanesan valór ne’ebé bo’ot liu ba ema nia moris. Agora
kna’ar ida ne’e fó hanoin ba jerasaun foun sira ne’ebé moris iha teknolójia atu
fó importansia no proteje nafatin kultura. Nune´e mós kultura hanesan símbolu ka refere
ba buat ruma no hodi komprende ideais, ka sentimentu no hahalok.
Iha ne’e hakarak dezenvolve de’it uma lisan Co’u tuir
ninia lisan ne’ebé bei’ala sira habelar tiha ona. Uma lisan Co’u iha fukun tolu
(3) ne’ebé mak atu hamulak hanesan: Nababu, Co’u e metan. Liu husi uma fukun/lisan
tolu ne’e bainhira halo serimónia ruma tenke hamulak liu husi ida-idak mak foin
realiza serimónia ne’e. Bainhira realiza serimónia ruma, fetosaa-umane husi família
uma lisan ida ne’e tenke partisipa hotu hodi hasae ami nia sakfísiu ba matebian
sira ka bei’ala sira. Nune’e mós bainhira atu troka duut ka harii foun fali uma
lisan ne’e mós sei konvida família bo’ot
husi uma lisan refere hodi ko’alia hamutuk mak hafoin sobu.
KONTEÚDU
1. Saida mak uma lulik?
Uma lulik mak fatin ne’ebé sagradu tebés atu hasa’e sakrifísiu
liu husi hamulak sira ho matebian sira no bei’ala sira hotu. Nune’e mós uma
lulik, husi uluk kedas bei’ala sira uza hanesan fatin hodi halibur jerasaun
ne’eb’e husi família ida ne’e atu hasa’e sakfísiu. Tanba objetu lulik sira ne’e
mak fó valór bo’ot ba uma lulik ne’e ka bele dehan katak, objetu lulik tau
hamutuk iha uma laran mak bolu uma lulik.
Tuir xefi uma lisan Co’u. J. (komunikasaun, marsu, 23,
2016) hateten katak, “uma lulik hanesan uma fukun ida hodi hatudu família bo’ot
nia identidade. Uma lulik mós hanesan fatin atu halibur hamutuk hodi halo tuir
buat hotu ne’ebé bei-ala sira rai hela ba ami jerasaun sira hodi hatu’ur ami nia
moris. Ema hotu-hotu iha uma lulik maibe realiza tuir ema ida-idak nia lisan
ne’ebé bei’ala sira husik hela. Ho ida ne’e mós husu ba família uma lisan
ida-idak implementa didi’ak nia lisan ne’ebé iha hodi dezenvolve kultura no atu
haburas lisan iha família nia laran. Tuir Revista lafaek (2009) hateten katak,
“kultura importante tebés ba povu Timor-leste tanba liu husi kultura maka to’o ohin
loron ita sei kontinua uza nafatin(p.10)”.
2. Istória Uma Lisan Co’u
Tuir xefi uma lisan Co’u. J (Intrevista Marsu, 23, 2016) afirma
katak, uma lisan Co’u katak beik/Feto ho naan ne’ebé mak hola malu nu’udar fen ho laen. Tanba sira na’in rua nia duni
tiha sira ba ai-laran, entaun sira halai to’o iha fatin ida naran noe-muti sira
na’in rua konsege hola malu iha ne’ebá. Iha kalan ida, avo matebian sira fó
mehi ba sira na’in rua katak imi tenke harii uma lisan ida no hanaran ba Co’u. Hahu
husi ne’e sira nia jerasaun na’in rua ida naran Pupu Mnasi no Kustinu Mnasi transferénsia
mai fali Oe-kusse to’o ohin loron ami jerasaun mós sei kontinua hamulak ida
lisan ida ne’e. Sira to’o iha ne’ebá ke’e bee posu ida, atu uza hodi hemu iha
fatin ida naran Nafael. Ho istória ida ne’e
mak ami jerasaun foun sira, konsidera
nafatin, fatin bee posu ida ne’e hanesan fatin lulik ba ami família boot ne’e, hodi
hasa’e ami nia sakfísiu, hodi hamulak ba fatuk lulik, ai lulik, no bee lulik.
Tuir Ximenes. M. (2013) afirma katak, “ ema hotu-hotu
iha Timor-leste ida-idak kaer metin prinsípiu kultura (p.18)”. Ne’e katak ema
ida-idak tenke mantein ho nia kultura rasik atu bele kontinua husi jerasaun ba
jerasaun nune’e labele lakon iha futuru, tanba kultura un’udar baze fundamental
ba sosiedade Timor-leste tomak mezmu cultura diferente.
3. Funsaun husi uma lulik
Funsaun husi uma lulik ne’e mak hanesan tuir mai ne’e :
·
Atu
hametin relasaun no kria domin ba família bo’ot uma lisan refere.
·
Rai
sasan lulik ne’ebé uza iha uma lisan ne’e rasik.
·
Selebra
serimónia tradisionál.
·
Halibur
jerasaun husi família ne’e rasik.
·
Hasae
sakrifísiu hanesan sau batar no sau hare.
·
Ko’alia
lia moris.
Liu husi funsaun sira ne’e maka bei’ala sira harii uma
lulik hodi hala’o atividade tradisionál sira ne’e bele realiza iha fatin ne’ebé
sagradu.
4. Prosesu atu harii uma lulik
Molok atu halo uma
lulik família husi uma lisan ida ne’e hanesan fetosa-umane hamutuk hodi ko’alia
ho matebian sira kona ba atu halo uma lisan.
Tuir xefi uma lisan Co’u. J. (Intrevista Marsu, 23, 2016)
etapa harii uma lulik mak hanesan tuir mai ne’e:
Etapa 10: Tesi ai
Fetosa-umane hot-hotu tenke hamutuk no partisipa no tesi
ai sira sedauk lalin ka lori ba uma husik tau de’it iha fatin ne’ebé mak ami ta’a.
Husik ai sira ne’e to’o semana ida maka foin lori ai sira ne’e ba uma.
Etapa 20 :Halibur du’ut
Du’ut
ne’e fahe ba fetosa-umane atu halibur de’it hot-hotu lori du’ut hanesan.
Bainhira to’o loron ne’ebé hahú atu
halo, fetosan-umane hot-hotu nia du’ut tenke pronto ona atu nune’e bele hahú
serbisu. Fetosan-umane
na’in ida nia du’ut sedauk pronto konserteza ema ne’e hetan sansaun husi
matebian sira no umane sira. Sansaun husi matebian sira mak oho animal, husi
umane sira tenke ema ne’e hola tua hodi fo hemu umane sira hanesan taka fali
sira nia ibun.
Etapa 30: Tau ai riin no ai sira seluk
Tau ai riin no ai sira seluk ne’e hanesan hatu’ur ona nia
baze husi uma ne’e.
Etapa 40: Taka parede no taka odamatan
Iha etapa ida ne’e hanesan taka nia hatais parte
kraik nian hodi sata netik andar okos
nian.
Etapa 50: Taka du’ut
Bainhira taka du’ut tara tais mane tahan rua iha uma nia kakuluk,
sinál katak fó hatais matebian sira. Nune’e mós fahe fetosan sira ba pedasuk
ki’ik oan sira atu ida-idak taka ninian. Umane sira tara bua no malus iha
airiin nia klaran hodi fetosan sira husi uma leten foti hodi mama. Tanba liu
husi bua no malus sira ne’e mak hanesan sasan ne’ebé fase liman no hamoos kosar
been tuir uma lisan ne’ebé iha.
Etapa 60: Inagurasaun
Bainhira uma ne’e remata ona hala’o selebra serimónia inagurasaun
hodi hakoi sumasu/hatuur matebian sira. Ne’e katak atu hatama matebian sira ba
uma laran tuir lisan ne’ebé ko’alia tiha ona ho matebian sira. Iha serimónia
ne’e umane sira mak lori animal no fetosan sira prepara osan hodi hasa’e sira
nia osan hanesan kontribuisaun ida (tetus) no haforsa fetosan sira nia forte
iha uma lulik.
5. Hasa’e Sakrifísiu ka Hamulak iha Uma Lisan Co’u iha Tinan ida
Tuir xefi uma lisan Co’u. J (Intrevista marsu, 23, 2016) afirma
katak, uma lisan Co’u tinan ida selebra dala rua hanesan:
a. Tempu sau batar (Lila pen fe’u)
Iha tempu sau batar fetosan umane halibur hamutuk hodi
halo selebrasaun boot ida ne’e hodi hatudu rezultadu durante serbisu tinan ida
nian. Ho ida ne’e katak hasa’e ka hatudu batar foun sira sai nu’udar
konsiderasaun ida ba matebian sira iha uma lisan ida ne’e, no sira nia tulun ka
akompañamentu durante tinan ida nia laran.
b. Tempu sau hare (Lila aen fe’u)
Iha tempu sau hare mak salebra bo’ot ida mós hatudu hare
foun husi jerasaun atu hasa’e sakfísiu liu husi hamulak no fó hatene matebian
sira, kona-ba kole durante serbisu tinan ida nian. Ne’e katak hasa’e ka hatudu
hare foun sai nu’udar konsiderasaun ba matebian sira tanba liu husi sira nia
tulun ka akompaña durante tinan ida nia laran maka bei oan sira bele hetan hahan
sira hanesan hare.
6. Serimónia ritual
Hamulak fatuk
lulik (Faot kanaf), bee lulik (Oe kanaf) no ai-riin (Hau mone) hanesan símbolu ida husi
natural ne’ebé uza hodi hamulak no liu husi símbolu sira ne’e mak bele hato’o
ami nia liafuan matebian agora dadaun iha mundu seluk.

Fatuk Lulik (Faot kanaf) reprezenta rate avo sira ne’ebé mate iha tempu uluk nian,
no ida ne’e nu’udar altar ka meza sagrifísiu nian bainhira ami jerasaun hetan
susar ruma ami bele ba halo sagrifísiu iha fatin lulik ne’ebé avó sira tau
hela, entaun sira iha mundu seluk mós komesa hatene ona no sira sei haraik
rahun di’ak ba ami no moris buras.
Bee Lulik (Oe-kanaf) hanesan bee ne’e maka fó matak malirin ba jerasaun atu
nune’e bele moris di’ak no livre husi tentasaun oi-oin husi natureza.
Ai-rin (Hau mone) hanesan atu kuda no hametin ami nia forte/forsa hanesan
ai-hun ida nune’e bele metin iha mundu ida ne’e. Nune’e mós iha ai-riin ne’e
iha sanak tolu ne’ebé diferente mós tau fatuk belar ida iha sanak tolu nia
klaran. Sanak rua ne’ebé badak signifika bei’ala sira, naruk signifika katak
Maromak ne’ebé sobrenatural (Maromak loloos). Ho ida seluk hanesan fatuk belar ne’ebé tau iha
sanak tolu nia klaran signifika jerasaun.
7. Objetu/material sira ne’ebé mak iha uma lisan ninia funsaun
Objetu ka material mak hanesan sasan uma lulik hodi
nune’e bainhira selebra serimónia ruma bele uza tantu iha lisan uma no mós
hasoru bainaka. Bainhira harii uma lisan ida tenke ho objetu oi-oin atu hafurak
uma lisan. Tuir Gomes. C. (2002) afirma katak, “objetu sira ne’e ema uza iha
eventu sira bainhira harii uma lulik, bebe moris, ema mate, no festa kazamentu (p.25)”.
Iha Munisípiu Oe-kusse bainhira selebra serimónia tradisionál
ruma baibain ema uza objetu oi-oin ne’ebé rai iha uma lulik hodi akompaña dansa
bidu (bso’at). Objetu sira ne’e mak hanesan tuir mai ne’e:

Morten (inuh)
mak kór sabraka kolan musan barak, ne’e konsidera hanesan fatuk ne’ebé
folin bo’ot liu. Morten ida ne’e bainhira mane hafolin feto nia barlake bele uza
hodi fó ba feto nia família ka ina-aman. Iha parte seluk mós bainhra halo
serimónia ruma bele uza liu-liu iha tempu hamulak ka hasa’e ita nia kbiit
nu’udar buat karan.

Belak
(Noin
bena) ne’e hanesan pedasuk osan besi husi osan mutin bo’ot belar no
kabuar. Belak ida ne’e baibain rai iha uma lisan laran hodi hamulak, hafolin
feto no mós ba serimónia tradisionál sira.

Surik (Suni) mak iha oin rua
ida surik lulik no ida seluk surik haksolok. Surik lulik maka baibain tara
de’it iha uma lulik nia laran, hanesan material ne’ebé principal liu iha uma
lulik. Surik haksolok
normalmente ema uza hodi haksolok iha serimónia tradisionál ruma ka hasoru
bainaka ruma.

Sinu (sene) mak baibain ema uza hodi dere akompaña ho babadok hodi
dansa (bso’at) iha serimónia tradisionál ka haosru bainaka ruma.

Babadok (Ke’e) mak intrumentu ne’ebé hodi hamaluk no akompanha sinu atu
ema dansa (bso’at).

Kini-kini (Bano) mak objetu ida ne’ebé ema dansa bso’at kesi ba nia ain
hodi dansa tuir ritmika husi sinu no babadok.

Sapeu osan no faru osan mutin (Soeb
noni no Sabaol noni) mak feto ka mane ne’ebé uza hodi dansa tabso bainhira harii uma lisan ruma
ka hasoru bainaka ruma entaun ema uza no
tau ba nia ulun hanesan roupa tradisionál ida.

Tais feto mane (Beti tais) nu’udar hatais ida ne’ebé baibain feto ho mane uza tantu
iha tempu serimónia nomós tempu bai let ema sempre uza nafatin .
Tuir Ahmad. J. (2004), hateten katak, “objetu sira ne’e
mak hatudu identidade no asaun kultura hodi hatudu identidade ba mundu
internasionál.
KONKLUZAUN
Uma lisan mak fatin ne’ebé sagradu hodi halibur família
bo'ot husi jerasaun ba jerasaun atu hatur sira nia moris no halo tuir lulik
ne’ebé bei’ala sira husik ba sira. Uma mós hanesan hanesan ne’ebé ema halibur
atu kria serimónia tradisionál sira hanesan halo lia moris no lia mate. Nune’e
mós uma lisan mós hanesan fatin ne’ebé atu rai material rituál lulik sira
ne’ebé bei’ala sira rai hela ba jerasaun sira iha uma lulik refere atu nune’e
jerasaun sira bele proteje ka halo tuir no adora nafatin hodi sira bele hetan
isin di’ak nomós hametin nafatin ármonia iha família hosi uma lisan ne’e rasik.
Tanba ne’e mak to’o ohin loron mós jerasaun foun sira sei
hasa’e sakrifísiu nafatin ba sasan lulik sira ne’e. Nune’e mós iha uma lisan ida ne’e matérial
balun bele foti no balun labele foti tanba husi uluk kedas avó sira baibain fó
de’it material ne’ebé uza hodi haksolok iha serimónia ruma.
Uma lisan Co’u mak hanesan knua ida ne’ebé atu halibur
hamutuk jerasaun sira hotu iha uma lulik ida ne’e hodi hasa’e sakfísiu ba
matebian sira atu nune’e jerasaun sira bele hetan moris di’ak iha família. Liu
husi uma lisan ne’e hanesan uma fukun bo’ot
ba família ida hodi hasa’e sakrifísiu no hamulak ba ida-idak nia bei’ala
sira iha nia knua. Tanba liu husi uma lisan mak ema bele hatene no ema ida-idak
regula nia-an hodi la’o tuir lisan iha uma lulik ne’e ninian.
REFERÉNSIA
Ahmad. J. (2004). Materi
Budaya Timur-Timur. (ed.2). Indonesia: Bogor.
Gomes. C. (2002). Serimónia
kultura Timor-leste. (ed.2). Timor post: Jornál
Revista Lafaek. (2009). Ha’u nia Rain Furak. (ed.28). Timor-leste: Care internasional.
Ximenes. M. (2013). Kultura Timor-Leste.
(ed.2), (p.12). STL:
Jornál.